Niepowtarzalną i niespotykaną gdzie indziej cechą Zakopanego nie są bynajmniej góry, ani folklor góralski, ale symbioza tych trzech czynników: Tatr, góralszczyzny i inteligencji polskiej, która z Tatr i góralszczyzny czerpie natchnienie twórcze. Zakopane może i powinno być miejscem wspaniałych – choć nie masowych – imprez kulturalnych na najwyższym poziomie, niekomercyjnych festiwali, wystaw i edycji książkowych, a nie tylko targiem turystyki i handlu
Władysław Orkan
Wyjątkowy klimat podtatrzańskiej osady
Zakopane na kartach dziejów pojawia się dopiero w 1605 roku. Jednak jeszcze na początku XIX wieku znane było głównie z działalności huty żelaza w Kuźnicach. Zmianę przyniósł dopiero koniec tego wieku. W 1873 roku pod Tatry przybył lekarz i botanik Tytus Chałubiński. I to on rozsławił jego walory klimatyczne oraz niezwykły urok, zyskując tym samym tytuł odkrywcy Zakopanego.
Z jednej strony, jako lekarz dostrzegał walory klimatyczne Zakopanego-uzdrowiska, którego warunki wpływały korzystnie na leczenie gruźlicy. Z drugiej zaś strony doceniał urok Tatr i osobliwość kultury góralskiej. To za sprawą Chałubińskiego do Zakopanego zaczęły przyjeżdżać inne osobistości ze świata kultury, sztuki i nauki. Postaci te, oczarowane pięknem gór i inspirowane nieznaną wcześniej góralszczyzną, przyczyniały się do rozwoju miejsca, nazwanego później przez Rafała Malczewskiego "Pępkiem świata".
To dzięki Chałubińskiemu w Zakopanem pojawił się m.in. Stanisław Witkiewicz, twórca stylu zakopiańskiego, którego dzieła podziwiać można do dziś, niemalże na każdym kroku. To w Zakopanem odpoczywała Maria Skłodowska-Curie, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Ignacy Jan Paderewski i wielu innych. To Zakopane, dzięki Stefanowi Żeromskiemu, jako pierwsze odzyskało niepodległość w 1918 roku. Tutaj odbywały się przed laty Narciarskie Mistrzostwa Świata FIS, teraz organizowane są Mistrzostwa Świata w Skokach Narciarskich, Festiwal Folkloru Ziem Górskich i wiele innych wydarzeń sportowych i kulturalnych.
Styl zakopiański i fascynujący artyści
Chcąc dobrze poznać specyfikę miejsca, zwiedzanie wypadałoby rozpocząć u źródeł. To Muzeum Tatrzańskie, skarbnica wiedzy o Tatrach i Podhalu, otwiera przed turystami drzwi do fascynującego świata twórczości artystycznej i dziedzictwa kulturowego regionu. Składające się z 11 filii, z czego większość zlokalizowanych jest w samym Zakopanem dostarcza niezapomnianych wrażeń i rzetelnej wiedzy.
Chałupa Gąsieniców Sobczaków, w której prezentowana jest między innymi kolekcja obiektów etnograficznych Dembowskich, przedstawia tradycyjną chałupę góralską, sprzęty codziennego użytku, rękodzieło górali, które stanowiło inspirację do powstania stylu zakopiańskiego. Zlokalizowana nieopodal willa Koliba, pierwsza willa w stylu zakopiańskim, przenosi odwiedzających w czasie do pięknych salonów i wnętrz zaprojektowanych przez Stanisława Witkiewicza, uzupełnionych dziełami czołowych artystów zakopiańskich: Wojciecha Brzegi, Tymona Niesiołowskiego, Franciszka Neużila.
Galeria Sztuki w willi Oksza, trzecie dzieło Stanisława Witkiewicza wybudowane w stylu zakopiańskim, prezentuje dorobek kolonii artystycznej Zakopanego. Drewniane wnętrza wypełnione są pracami takich twórców jak: Stanisław Barabasz, Stanisław Gałek, Leon Wyczółkowski, Rafał Malczewski, Wojciech Weiss. Zwiedzający mogą tu obcować ze sztuką inspirowaną Tatrami i Podhalem z najwyższej półki i z różnych dziedzin: fotografii, malarstwa, grafiki, rzeźby i rękodzieła artystycznego. Wśród eksponatów znajdują się także prace uczniów Szkoły Przemysłu Drzewnego, na czele z Zofią Stryjeńską i Karolem Stryjeńskim. Osobna sala poświęcona jest twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza "Witkacego", jednej z najbardziej rozpoznawalnych postaci zakopiańskich świata sztuki, twórcy słynnej firmy portretowej.
Od Hasiora i Makuszyńskiego po Szymanowskiego i Kasprowicza
Nieco inne spojrzenie na sztukę oferuje Galeria Władysława Hasiora, jednego z najwybitniejszych polskich artystów drugiej połowy XX wieku. Przez pryzmat pop-artu i sztuki asamblażu, często inspirowanych sztuką ludową, mitologią i historią, prowokuje oraz zachęca do trenowania wyobraźni.
Na terenie Zakopanego znajdują się jeszcze dwie filie Muzeum Tatrzańskiego: gmach główny oraz Muzeum Kornela Makuszyńskiego. Wiedzę na temat zakopiańskiej twórczości artystycznej dopełnia wizyta w klimatycznej willi Atma, w Muzeum Karola Szymanowskiego, gdzie ekspozycja prezentuje życie i twórczość tego wybitnego kompozytora. Warto również wybrać się do oddalonego nieco od centrum miasta Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie, znajdującego się w willi, w której poeta mieszkał razem z żoną. Na ekspozycji stałej prezentowane są tam pamiątki po poecie i jego rodzinie: meble, obrazy, książki, fotografie. Tym, którzy chcą zgłębić wiedzę o regionie zapewne spodoba się ekspozycja w Centrum Kultury Rodzimej "Czerwony Dwór". To w tej willi mieszkał Artur Rubinstein, a bywał Stefan Żeromski. Ekspozycja prezentuje wystawy twórczości podhalańskich twórców, a zwłaszcza tradycyjne malarstwo na szkle.
Unikatowa przyroda Tatr
Przyrodę tatrzańską i topografię gór najlepiej poznać odwiedzając Centrum Edukacji Przyrodniczej Tatrzańskiego Parku Narodowego. W ramach zwiedzania można wziąć udział w bardzo ciekawym spacerze edukacyjnym, który zainteresuje nie tylko starszych, ale także najmłodszych turystów. Imponujące wrażenie na odwiedzających robi największa makieta Tatr, na której z bliska można przyjrzeć się wszystkim szczytom.
Prezentacja z komentarzem lektora, projekcja filmu w Kinie 4Di 3D oraz realistyczne dioramy prezentujące ekosystemy tatrzańskie i wpływ człowieka uświadamiają o wartości gór. Podczas zwiedzania można zajrzeć nawet do jaskini i posłuchać, a nawet poczuć jak toczy się w niej tatrzańskie życie. Dla dzieci ogromną atrakcją jest Sala Odkryć, która oferuje edukacyjne gry komputerowe, na przykład pomagające posługiwać się mapą, rozpoznawać odgłosy przyrody tatrzańskiej i ćwiczyć spostrzegawczość. Centrum Edukacji Przyrodniczej oferuje fascynującą edukację w nowoczesnym wydaniu uświadamiającą o ochronie przyrody tatrzańskiej, o zwyczajach i życiu zwierząt i roślin. I nie można zapomnieć, że Tatry są światowym rezerwatem biosfery.
Szlakiem Stylu Zakopiańskiego i Szlakiem Znakomitych Zakopiańczyków
Dawna architektura Zakopanego zachwyca absolutnie każdego. Tym, którzy nie przepadają za wizytami w muzealnych wnętrzach Zakopane może zaproponować alternatywę – niespieszny spacer uliczkami i zakamarkami miasta. Muzeum Tatrzańskie opracowało dwie trasy spacerowe: Szlakiem Stylu Zakopiańskiego oraz Szlakiem Znakomitych Zakopiańczyków.
Pierwsza trasa doprowadzi nas przed główne - zarówno dobrze znane, jak też te mniej rozpoznawane - zabytki architektury regionalnej. Po drodze podziwiać można kultowe obiekty architektury drewnianej takie jak willa Koliba, Stary Kościółek i cmentarz na Pęksowym Brzyzku, nekropolię wybitnych Polaków. Na cmentarzu znajdują się groby prawdziwe i symboliczne - znanych taterników, speleologów, toprowców, postaci wybitnych ze świata sztuki i nauki, sławnych Zakopiańczyków. Na nagrobkach widnieją takie nazwiska jak: Bronisław Czech, Kornel Makuszyński, Mariusz Zaruski, Andrzej Chramiec, Tytus Chałubiński, Stanisław Witkiewicz, Karol Szymanowski i wielu innych.
Na ścieżce tej napotkamy zabytkowe budynki zarówno murowane jak i drewniane, np. Dom pod Jedlami oraz przepiękne zabytkowe świątynie. Z zabytków sakralnych na pewno warto zajrzeć do Sanktuarium Narodowego Matki Bożej Fatimskiej na Krzeptówkach, które w 1997 roku odwiedził papież Jan Paweł II. Nie można też pominąć Starego Kościółka, wzniesionego z drewna modrzewiowego przy ulicy Kościeliskiej. Wędrując Krupówkami warto zatrzymać się przy kościele św. Rodziny. Nieco dalej od centrum znajdują się drewniane i równie piękne świątynie Salwatorianów i Bernardynów przy Bulwarach. Spacerując z Kuźnic w stronę Kalatówek warto odwiedzić klasztor Albertynek, a odbijając w prawo do góry, sąsiedni klasztor Albertynów. Absolutnie zachwycającym miejscem jest Kaplica Najświętszego Serca Jezusa na Jaszczurówce projektu Stanisława Witkiewicza, która prezentuje się magicznie zwłaszcza w zimowej odsłonie.
Szlak Znakomitych Zakopiańczyków to również niesamowita przygoda i fascynujące historie. Opowiada o tych wszystkich, którzy byli mocno związani z historią Zakopanego oraz Podhala.
Propozycja z gatunku nie do odrzucenia - Teatr Witkacego. To oferta spędzenia czasu w sposób absolutnie wyjątkowy i zachwycający. Artyści w repertuarze mają również sztuki inspirowane kulturą i twórczością Zakopanego, np. kultowe „Na Przełęczy”, równie popularne „Człapówki” czy słynny „Demonizm zakopiański”.
Termy oscypek i kwaśnica
Po wspaniałych przeżyciach duchowych, których dostarczają wycieczki górskie, spacery czy wizyty w muzeach i teatrze, wypadałoby się oddać również relaksowi. W Zakopanem dużym zainteresowaniem cieszą się hotele, w których oferowane są zabiegi SPA. Jednym z popularniejszych miejsc jest także zakopiański Aqua Park, oferujący masaże wodne w wodach geotermalnych, atrakcje dla dzieci oraz sauny. Trochę dalej od miasta znajdują się również Termy Chochołowskie, Termy Szaflary i Termy w Bukowinie Tatrzańskiej.
Zakopiańskie restauracje - których nie brakuje zwłaszcza przy Krupówkach i w okolicznych uliczkach - specjalizują się w kuchni tradycyjnej oferując pyszne potrawy regionalne. Oscypek, pierogi z bryndzą, kwaśnica czy pstrąg górski - to potrawy, których koniecznie trzeba spróbować. W restauracjach i karczmach wyjątkowy klimat wprowadza także muzyka góralska na żywo.
Nie tylko na tatrzańskich ścieżkach
Zakopane i jego okolice to raj dla turystów lubiących wędrówki i aktywności górskie. Oprócz spaceru Krupówkami, warto spojrzeć na Zakopane z innej perspektywy. Wjazd kolejką na Gubałówkę dostarcza wielu wrażeń, a przy pięknej pogodzie można na górze zażyć słonecznej kąpieli z widokiem na niczym nieograniczoną panoramę Tatr. Spacer można później kontynuować w stronę Kościeliska lub Harendy. Jeśli ktoś ma ochotę na więcej wrażeń może wybrać się kolejką na Kasprowy Wierch. Warto jednak pamiętać o tym, aby - z racji dużego zainteresowania - bilet kupić wcześniej. W Zakopanem swój początek bierze sporo tatrzańskich dolin, w tym tak znane jak Dolina Strążyska czy Dolina Białego. Te mniej znane, a bardzo urocze, to Dolina za Bramką i Ku Dziurze.
Olbrzymia sieć sieć szlaków pozwala za zaplanowanie ciekawych pętli i spacerów dostosowanych do indywidualnych możliwości. Bardzo często można połączyć wybrana przez siebie trasę spaceru ze ścieżką biegnącą pod Reglami - dzięki temu można nacieszyć oczy wspaniałą panoramą Gubałówki i niżej położonych hal.
Na bardziej zaprawionych w marszu czekają wyższe partie gór. Hala Gąsienicowa, Kasprowy Wierch, Świnica, grań Czerwonych Wierchów - to niektóre z najpopularniejszych miejsc. Niezwykle atrakcyjną odmianą wysokogórskiej wyprawy jest... wyjazd koleją PKL na Kasprowy Wierch (w latach 1935-1936 wybudowano ją zaledwie w ciągu 227 dni). Kolejka kursuje codziennie, wjazd na górę trwa ok. 30 minut. Jest oblegana przez turystów, dlatego też warto wcześniej kupić bilet online. Na szczycie, przy pięknej pogodzie, otwiera się szeroka panorama na najwyższe tatrzańskie szczyty, z dumnie prezentującą się na pierwszym planie Świnicą i granią Tatr Zachodnich z drugiej strony. Warto przespacerować się na pobliski Beskid (2012 m n.p.m.), a mający więcej sił mogą zejść z Kasprowego na Halę Gąsienicową i do Kuźnic.
Zimą, oprócz spacerów górskich, turyści mogą też korzystać z wielu tras narciarskich, m.in. z Kasprowego Wierchu. Więcej wolności mają skiturowcy, którzy korzystać mogą ze szlaków turystycznych i nartostrad.
Festiwal Folkloru Ziem Górskich i Moc Gór
Zakopane proponuje swoim gościom także bardzo szeroką ofertę spotkań i wydarzeń kulturalnych. Cyklicznie odbywają się pod Tatrami największe w Polsce koncerty sylwestrowe (na Równi Krupowej). Każdego roku od wiosny do jesieni przyjeżdżają artyści i muzycy z całego świata, aby wziąć udział w Festiwalu Ziem Górskich, Festiwalu Moc Gór - Spotkaniach z Filmem Górskim, Festiwalu Książki, Salonie Marcowym oraz Pokazie Filmów o Sztuce, Tatrzańskich Musealiach i Jazz Campingu na Kalatówkach. W Zakopanem nie można się nudzić!